Placówki i komisariaty Straży Granicznej, Straży Celnej, Policji Państwowej, Urzędu Celnego w okolicach Wójcina
Str. 4
Od upadku I Rzeczypospolitej,
poprzez Księstwo Warszawskie, Królestwo Polskie i okres zaborów
(1795-1914)
Opracowano na podstawie pracy Krzysztofa Latawca "Rosyjska Straż Graniczna w Królestwie Polskim 1851-1914" i z niej pochodzi większość cytowanych tu danych.
"Utrata państwowości przez I Rzeczpospolitą przyczyniła się do likwidacji rodzimych służb celno-granicznych. Przez centrum ziem polskich w 1795 zaczęły
przebiegać granice państw zaborczych. Oczywiście, wkrótce każda z prowincji byłej Rzeczpospolitej została włączona w struktury aparatu administracyjnego
Prus, Austrii i Rosji. Pojawiły się na nowych granicach obce służby zajmujące się dozorem własnych granic państwowych."...
"Granice ustalone traktatem rozbiorowym z 1795 nie przetrwały zbyt długo. Pojawienie się cesarza Francji - Napoleona w tej części Europy pociągnęło za sobą wiele zmian o charakterze geopolitycznym. Aktywne wystąpienie Polaków po stronie francuskiej zaowocowało stworzeniem Księstwa Warszawskiego. Jego obszar i granice zostały wytyczone na podstawie układu tylżyckiego z lipca 1807. Nowy twór państwowy posiadał własny rząd i system ministerstw. Na uwagę zasługuje utworzenie Ministerstwa Przychodów i Skarbu, w którego gestii znalazł się szereg kompetencji o charakterze celnym. Krach wyprawy Napoleona na Rosję bezpośrednio oddał Księstwo Warszawskie pod panowanie Aleksandra I. Niestety, nieznane są dalsze losy Straży Granicznej w latach 1813–1815. Wybuch powstania listopadowego zakłócił tok pełnienia
obowiązków służbowych przez Straż Celną. W rzeczywistości dozór graniczny przestał w ogóle funkcjonować.
Po upadku powstania władze carskie wprowadzają na granicę Kongresówki regularne oddziały kozaków dońskich."
W Wieluniu stacjonuje 20 Pułk Huzarów Irkuckich, który utworzono w roku 1832. W okresie Powstania Styczniowego garnizon rosyjski liczył 1500 żołnierzy piechoty i 100 kozaków Biełozierskiego Pułku Piechoty, dowódcą był pułk. Wasilij Żełtuchin. W latach 1878-1914 w Wieluniu stacjonuje 5 Doński Pułk Kozaków. Od 1885 do końca lipca 1914 w Wieluniu stacjonuje także 13 wieluńska brygada rosyjskiej Straży Granicznej. Siedzibą dowództwa brygady jest zamek wieluński, zakupiony przez rząd carski na jej potrzeby.
(źródło: "Wieluń-Dzieje miasta 1793-1945" autor Tadeusz Olejnik)
Ale wróćmy do chronologii tworzenia struktur przez władze carskie. Pojęcie Straży kordonowej pojawia się na początku lat 30. XIX w.
"Do 1851 zachodnia granica państwa rosyjskiego (niemiecko-rosyjska, czyli także ta koło Wójcina) była kluczowa w stosunkach handlowych. To właśnie przez nią odbywała się największa wymiana towarowa. Tutaj najbardziej uwidocznił się problem przemytu.
Wszystkie formacje działające na granicy państwa nie powinny były dopuścić do przepływu towarów i osób poza wyznaczonymi do tego miejscami. Jednak sytuacja przedstawiała się zupełnie inaczej. Konna Straż Celna była zdominowana przez polską szlachtę, która – jak informował ukaz carski – posiadała ziemię i własne zabudowania. Zaciągający się do tej formacji, poprzez utrzymywanie ścisłych związków z miejscową ludnością, znajomości towarzyskie oraz koligacje rodzinne, brali czynny udział w procesie przemytu towarów ze szkodą dla skarbu państwa rosyjskiego. Co więcej, „polscy” funkcjonariusze Straży Celnej utrzymywali kontakty z miejscowymi Żydami, a więc elementem od zawsze niebezpiecznym dla interesów finansowych imperium, związanych z opłatami celnymi." (Brak niestety dokładnej daty powstania i zasad funkcjonowania przejścia granicznego w Goli i Wójcinie)
"Czynnikiem, który mógł też przyśpieszyć rusyfikację służb celnych Królestwa Polskiego, były wydarzenia polityczne w Europie Środkowej takie jak: Powstanie krakowskie, zaburzenia w Galicji, oraz Wiosna Ludów, one to przekonały władze rosyjskie o konieczności wzmożenia nadzoru policyjno-administracyjnego w Królestwie Polskim. Bezpieczną Rosję postanowiono zabezpieczyć poprzez rozbudowę sił militarnych policji oraz służb ochraniających granicę. Te ostatnie wzbudzały więcej zaufania, jeśli w rzeczywistości
byłyby formacjami „z krwi i kości” rosyjskimi. Ukaz carski podpisany przez cara Mikołaja I w dniu 5/17 XI 1850 na kilkadziesiąt lat usankcjonował funkcjonowanie na ziemiach polskich rosyjskiej Straży Granicznej.
Rosyjska Straż Graniczna pojawiła się w Kongresówce w połowie stycznia 1851. Zastąpiła ona rodzimą formację graniczno-celną. Nowe struktury, funkcjonujące z chwilą zniesienia granicy celnej pomiędzy Królestwem Polskim a pozostałymi ziemiami imperium, obecne były aż do wybuchu I wojny światowej. W wyniku tego ukazu powstał Okręg Kaliski, obejmujący swoim zasięgiem tereny od ujścia w Prusy rzeki Wisły, podposterunku Niwka, to jest do początku granicy Austriackiej.
Do tego okręgu należały min.: Komory klasy I-ej; Nieszawa, Pyzdry, Szczypiorno i Praszka;
Komory klasy II-ej; Słupca, Wieruszów i Herby;
Komory klasy III-ej; Służewo, Wilczyn, Czołnochów, Grodziszczko, Podgrabów, Bolesławiec i Niezdara;
oraz Przykomorki celne: Radziejów, Piotrków, Skulsk, Podłęże i Modrzejów."
"W okolicach Wójcina pełniły służbę następujące oddziały rosyjskie wchodzące w skład Kaliskiej Brygady Straży Granicznej (1851):
Numer kompanii / Nazwa oddziału / Dług. dozorowanego odcinka w wiorstach / Liczba posterunków / Numer linii dozoru
IV/ Wieruszowski / 20 / 5 / 8 / I
IV/ Galewicki / 26 / 5 / 5 / II
IV/ Bolesławiecki / 22 / 25 / 8 / I
V/ Ożarowski / 35 / 5 / 5 / II
V/ Kikski / 19 / 0 / 5 / I
V/ Praszecki / 20 / 5 / 7 / I"
"Do zadań straży granicznej należało m.in. patrolowanie granicy państwa, co mogło się odbywać tylko po wytyczonych szlakach. Znalazło to swój zapis np. w traktacie granicznym zawartym między Austrią a Rosją w 1815. Starano się więc usunąć z miejsca przebiegu dróg patrolowych wszelkie przeszkody typu: płoty, gęstwina leśna itd. Ze względu na zagrożenie przemytem zakazano budowy jakichkolwiek gmachów (domy, stodoły, stajnie, szopy) w miejscu przebiegu granicy państwa lub dróg patrolowych. Wprowadzono przepisy o wolnej
przestrzeni przylegającej do granicy państwa w pasie o szerokości do 875 sążni. Problem stanowiły jedynie budynki istniejące w tej strefie jeszcze przed powstaniem granicy." (...)
"Z dniem 1/13 I 1867 w Królestwie Polskim zaczął działać ukaz carski, który dokonał zmian w Kaliskim Okręg Celnym – na terenie guberni warszawskiej i radomskiej (w granicach sprzed 1/13 I 1867) czyli od rzeki Warty do miejscowości Szyce, z następującymi urzędami celnymi:
I klasy w Szczypiornie, Sosnowcu i Granicy,
II klasy w Wieruszowie, Praszce i Herbach,
III klasy w Podgrabowie i Modrzejowie,
przykomorki w Niezdarach i Grodzisku,
oraz punkty przejściowe w Czołnochowie, Bolesławcu, Podłężu, Gniazdowie, Czeladzi, Niesułowicach i Szycach."
"Jedna z najpoważniejszych zmian strukturalnych nastąpiła w połowie lat 80 XIX w. Wtedy to na podstawie ukazu carskiego z 23 IV/5 V 1885 w Królestwie
Polskim stworzono nowe brygady Straży Granicznej. Nie bez przyczyny (wzmożona przestępczość graniczna) postanowiono bardziej wzmocnić ochronę odcinka granicy rosyjsko-niemieckiej, biegnącego na wysokości guberni kaliskiej, piotrkowskiej i kieleckiej. Za wprowadzeniem nasilonego nadzoru granicznego przemawiał także fakt lokalizacji w Częstochowie siedziby zarządu Kaliskiego Okręgu Celnego i sztabu Kaliskiej BSG.
Dnia 10/22 II 1889 car podpisał ukaz mówiący o przekształceniu
istniejących 9 brygad w 18 tego typu jednostek. Ponadto każda z nich miała przyjąć 4-batalionową organizację wewnętrzną. Na terenie Kongresówki pojawiły się następujące nowe brygady:
grajewska, łomżyńska, rypińska, wieluńska, nowobrzeska, sandomierska i tomaszowska."
"Struktura Straży Granicznej w Królestwie Polskim w końcu 1889:
Nazwa brygady / Liczba batalionów / Liczba oddziałów / Liczba posterunków
12 Kaliska / 4 / 16 / 57
13 Wieluńska / 4 / 15 / 61
14 Częstochowska / 4 / 17 / 49"
"Na stan struktury wewnętrznej brygady, tak jak to było wcześniej, wpływała długość odcinka granicy strzeżonego przez daną brygadę, a także warunki terenowe (lasy, rzeki) czy też nasilenie zjawiska przemytu.
Struktura brygad straży granicznej obejmujących swym zasięgiem terytorialnym obszar Królestwa Polskiego na początku 1898 przedstawiała się następująco:
Nazwa brygady / Dług. ochr. odcinka w wiorstach / Liczba batalionów / Liczba oddziałów / Liczba posterunków / Liczba oficerów / Liczba strażników
12 Kaliska / 134 / 5 / 4 / 17 /55 / 33 / 1399
13 Wieluńska / 138 / 75 / 4 / 18 / 62 / 34 / 1539
14 Częstochowska / 142 / 4 / 17 / 59 / 36 / 1690
Struktura brygad straży granicznej obejmujących swym zasięgiem terytorialnym obszar Królestwa Polskiego w 1902:
Nazwa brygady / Dług. ochr. odcinka / Liczba batal. / Liczba oddział. I linii / Liczba oddział. II linii / Liczba poster. I linii / Liczba poster. II linii / Liczba
oficerów / Liczba strażników
12 Kaliska / 134 / 5 / 4 / 15 / 4 / 47 / 5 / 35 / 1391
13 Wieluńska / 138 / 75 / 4 / 15 / 6 / 46 / 14 / 36 / 1530
14 Częstochowska / 142 / 25 / 4 / 15 / 6 / 47 / 12 / 36 / 1695
Źródło: RGWIA, zesp. 4888, inw. 1, sygn. 15;, Sankt Petersburg 1902."
W ostatnich zestawieniach widać skupienie dużej liczby strażników na stosunkowo krótkich odcinkach pasa granicznego. Tutaj należy wymienić właśnie 13-Wieluńską i 14-Częstochowską BSG. Było to spowodowane nasilonymi próbami przerzutu kontrabandy. Tam na jedną wiorstę granicy przypadało przeszło 11 strażników. Występowała także rozbudowana sieć posterunków drugiej linii, stworzonej w celu skutecznej walki z przestępcami gospodarczymi."(...)
"Rodzaje i liczba etatów w brygadach straży granicznej stacjonujących na obszarze Królestwa Polskiego od 1900:
Nazwa brygady / Starszy wachmistrz / Młodszy wachmistrz / Starszy posterunkowy / Strażnik I kategorii / Strażnik II kategorii / Strażnik III kategorii
12 Kaliska / 20 / 17 / 53 / 212 / 365 / 680
13 Wieluńska / 19 / 18 / 62 / 236 / 398 / 752
14 Częstoch. / 21 / 21 / 59 / 261 / 447 / 839"
Przy zapisach dot. infrastruktury i logistyki znajdziemy min. taki oto zapis:
"Inwestycje przeprowadzane w zakresie rozbudowy sieci łaźni w straży granicznej w Królestwie Polskim w latach 1895–1902
Czas przeprowadzenia inwestycji / Nazwa brygady / Nazw posterunku / Rodzaj prac / Przyczyny inwestycji / Koszty (rb.)
1896 / Kaliska / „Lisewo”, „Chocz”, „Grodziński”, „Jastrebski”, „Mliń”, „Szczypiorno”, „Zadry” / remont / zniszczenie budynków / 1111,0
1896 / Wieluńska / „Bezula”, „Kamińsk”, „Podgrabów”, „Kopiec”, „Węglewice”, „Bolesławiec” / remont / zniszczenie budynku / 850,0
Struktury opieki medycznej SKSG w Królestwie Polskim w końcu 1899:
Nazwa brygady / Charakter placówki medycznej / Miejsce / Liczba lekarzy / Liczba felczerów medycznych
Kaliska / lazaret Kalisz / 1 / –
oddział lazaretowy / Pyzdry / 1 / –
Wieluńska / lazaret Komorniki / 1 / –
oddział lazaretowy / Głaz / 1 / –
Częstochowska / lazaret Częstochowa / 1 / 1
oddział lazaretowy / Olkusz / 1 / – "
"Towarem najczęściej przemycanym na obszar imperium rosyjskiego był spirytus oraz wytworzone z niego wyroby alkoholowe. Można też było czerpać zyski z innego rodzaju materiałów, bardzo chętnie nielegalnie przerzucanych przez granicę."
Strona wykorzystuje pliki cockies do monitorowania i obsługi więcej